ارسنجانی طراح لایحه اصلاحات ارزی شاه
ارسنجانی، طراح لایحة «اصلاحات ارضی» شاههنگام نخست وزیری رزم آرا از مشاوران وی گردید و برای حل مسئله اراضی، از طریق فروش اراضی خالصه به کشاورزان، طرحی عرضه کرد. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس، نامزد حوزة ساوجبلاغ کرج شد اما از رقیب انتخاباتی خود، بهاءالدین کهبد، شکست خورد. ارسنجانی در دورة نخست وزیری محمد مصدق به مخالفان وی نزدیک شد و با همکاری جمعیت رفقا بر ضد دولت مصدق فعالیت کرد.
هنگام نخست وزیری رزم آرا از مشاوران وی گردید و برای حل مسئله اراضی، از طریق فروش اراضی خالصه به کشاورزان، طرحی عرضه کرد. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس، نامزد حوزة ساوجبلاغ کرج شد اما از رقیب انتخاباتی خود، بهاءالدین کهبد، شکست خورد. ارسنجانی در دورة نخست وزیری محمد مصدق به مخالفان وی نزدیک شد و با همکاری جمعیت رفقا بر ضد دولت مصدق فعالیت کرد.
حسن ارسنجانی در ۱۳۰۱ش در تهران به دنیا آمد. پدرش، سید محمدحسین ارسنجانی، روحانی ای از اهالی ارسنجان فارس بود، که به همراه نیروهای بختیاری برای اعادة مشروطیت به تهران آمد.
حسن ارسنجانی دورة ابتدایی را در دبستان پهلوی و دورة تحصیلی متوسطه را در مدرسه سن لوئی گذراند. در ۱۳۲۱ش از دانشگاه تهران مدرک کارشناسی در رشتة حقوق گرفت. در ۱۳۳۳ش در مقطع دکتری حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد و در ۱۳۳۵ش از پایان نامة خود با عنوان «حاکمیت دولتها در سازمانهای بین المللی» دفاع کرد.
وی هنگام تحصیل در دورة کارشناسی در بانک کشاورزی مشغول به کار شد و در همان زمان، تهیة طرح تأسیس تعاونیهای روستایی را برعهده گرفت. او پس از تأسیس تعاونیهای روستایی به ریاست آن رسید و اولین مرحلة طرح را در منطقة دماوند به اجرا درآورد. شاید این اولین تجربة ارسنجانی در مواجهه با مشکلات اساسی الگوهای اجاره زمین بود.
ارسنجانی پس از مدتی از شغل خود کناره گرفت و به فعالیت مطبوعاتی روی آورد. در آغاز با روزنامه تجدد سید محمدصادق طباطبائی همکاری کرد. احزاب و مطبوعات گوناگون پس از شهریور ۱۳۲۰، باعث شد که او نخست به حزب میهن پرستان و سپس به حزب پیکار بپیوندد، وی در این دوران مقالات خود را در روزنامه های نبرد و ایران ما، با نام مستعار داریا که وارونه شدة آن ایراد بود، منتشر می کرد. پس از توقف فعالیت حزب پیکار و ارگان آن، او روزنامة داریا را در خرداد ۱۳۲۳ منتشر ساخت. روزنامه داریا بارها به سبب مقالات ارسنجانی توقیف شد. وی در نشریات دیگر نیز مطلب می نوشت. ارسنجانی در بهمن ۱۳۲۴، با همکاری ملک الشعرای بهار، احمدعلی سپهر مورخ الدوله، محمود محمود و چند تن دیگر، حزب آزادی را تأسیس کرد. اعضای حزب با احمد قوام السلطنه، سیاستمدار مطرح آن روز، ارتباط نزدیک داشتند. پس از آنکه قوام السلطنه حزب دمکرات ایران را در ۱۳۲۵ش تأسیس کرد، ارسنجانی به این حزب پیوست و به نزدیک ترین مشاوران قوام بدل گشت و گویا مدتی اداره سازمان جوانان حزب و روزنامة آن بر عهدة وی بود. او به عنوان نمایندة حزب دمکرات از لاهیجان ـ لنگرود، وارد مجلس پانزدهم شد اما به رغم دفاع ملک الشعرای بهار از وی، اعتبارنامه اش رد شد. با سقوط دولت قوام، ارسنجانی بیشتر به کار وکالت پرداخت و مدتی بعد بار دیگر داریا را منتشر کرد و مقالاتی دربارة مسئله نفت نوشت.
ارسنجانی این بار به حاجیعلی رزم آرا نزدیک شد و هنگام نخست وزیری رزم آرا از مشاوران وی گردید و برای حل مسئله اراضی، از طریق فروش اراضی خالصه به کشاورزان، طرحی عرضه کرد. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس، نامزد حوزة ساوجبلاغ کرج شد اما از رقیب انتخاباتی خود، بهاءالدین کهبد، شکست خورد. ارسنجانی در دورة نخست وزیری محمد مصدق به مخالفان وی نزدیک شد و با همکاری جمعیت رفقا بر ضد دولت مصدق فعالیت کرد. واکنش دولت، انحلال جمعیت رفقا بود. پس از استعفای محمد مصدق و نخست وزیر شدن احمد قوام در ۲۷ تیر ۱۳۳۱، ارسنجانی به معاونت سیاسی و سرپرست انتشارات و تبلیغات نخست وزیری منصوب شد. این مقام چندان نپایید و با قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ دولت قوام سقوط کرد و محمد مصدق بر سر قدرت بازگشت.
ارسنجانی به همراه شهاب فردوس کمیته ای برای فعالیت بر ضد دولت مصدق تشکیل داد. ارسنجانی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به دفاع از دولت فضل الله زاهدی، خاصه در مسئله کنسرسیوم نفت، پرداخت. در این زمان او یکی از همکاران نزدیک وزیر دارایی وقت، علی امینی، بود و از این طریق حق الوکاله های کلانی، از بابت حکمیت میان شرکتهای خصوصی و وزارت دارایی، می گرفت. در پاییز ۱۳۳۶ش، همزمان با فعالیت احزاب دولتی، ارسنجانی دوباره به فعالیت سیاسی روی آورد و جمعیت آزادی را تأسیس کرد، اما فعالیت حزب چندان نپایید و در اسفند ۱۳۳۶ به اشارت دربار به فعالیت آن پایان داده شد و ارسنجانی، به اتهام مشارکت در ماجرای کودتای سرلشکر ولی الله قرنی، زندانی اما پس از مدت کوتاهی آزاد شد. هم زمان با انتخابات دورة بیستم مجلس، ارسنجانی به همکاری با علی امینی پرداخت و در دولت او به وزارت کشاورزی رسید. حسن ارسنجانی در غیاب مجلس، مهم ترین برنامة وزارت کشاورزی را اصلاحات ارضی قرار داد که به مهم ترین برنامة دولت امینی بدل گشت. اصلاحات ارضی از انقلاب مشروطیت به بعد مورد توجه احزاب و گروه های سیاسی، از جمله در جنبش جنگل و بعدها در فرقه دمکرات جعفر پیشه وری، بود. محمد مصدق نیز در برنامة دولت بهبود احوال کشاورزان و تضعیف روابط ارباب رعیتی را مورد توجه قرار داده بود.
بر چنین زمینه ای بود که ارسنجانی با اتکا به مطالعات خود در باب مسئله زمین داری، طرح پیشین اصلاحات ارضی مصوب ۱۳۳۸ش را تغییراتی داد. لایحة اصلاحات ارضی ـ که بعدها با تصویب مجلس شورا و سنا به قانون بدل گشت و به عنوان مرحله اول اصلاحات ارضی مشهور شد ـ چنین بود که «حدود مالکیت ارضی یک ده، شش دانگ یا شش دانگ از چند ده بود» مرحلة اول در ۱۲ اسفند ۱۳۴۰ از مراغه آغاز شد. ارسنجانی دلیل آغاز آن را از مراغه، آشنایی وی با منطقه، قدرتمندی و واپس ماندگی مالکان مراغه، و شتاب در اجرای لایحة اصلاحات ارضی را به دلیل «فقدان زیربنای انقلاب اجتماعی» و کارشکنی دربار می دانست.
وی هر چند با سقوط دولت امینی، در کابینة اسدالله علم در مقام وزیر کشاورزی ابقا شد، این مسئولیت وی چندان نپایید و کنار گذاشته شد.
ساواک در یکی از گزارشهای خود، ارسنجانی را از سیاستمداران وابسته به انگلیس می داند که به ظاهر می خواست خود را به سیاست امریکا نزدیک کند. ارسنجانی از ۱۷ فروردین ۱۳۴۲ تا ۲۶ شهریور ۱۳۴۳ سفیر ایران در ایتالیا بود. او در ایتالیا ازدواج کرد و صاحب فرزند پسر شد، و پس از چندی از همسرش جدا شد.
او پس از بازگشت به کشور دیگر به برعهده گرفتن مسئولیتهای دولتی فراخوانده نشد و به کار وکالت پرداخت. وی ۱۱ خرداد ۱۳۴۸، بر اثر سکتة قلبی، درگذشت.
ترجمه و تلخیص: سیهلا زمانی
مرکز اسناد انقلاب اسلامی ( www.irdc.ir )
متن نویسه...
