اصلاحات ارزی
اصلاحات ارضی در ایرانمطالب موجود در مورد اصلاحات ارضی را می توان به دو دسته وسیع تقسیم كرد . دسته اول شامل مطالعات كلی است كه درباره اصلاحات ارضی انجام شده و از آن به دلیل شكستن مناسبات ارباب رعیتی دفاع شده است .
مطالب موجود در مورد اصلاحات ارضی را می توان به دو دسته وسیع تقسیم كرد . دسته اول شامل مطالعات كلی است كه درباره اصلاحات ارضی انجام شده و از آن به دلیل شكستن مناسبات ارباب رعیتی دفاع شده است .نظیر لمپتون و واریرز . برخی دیگر از محققان ، اصلاحات ارضی را یك رفرم بورژوازی قلمداد كرده اند مثل كدی ، كاتوزیان ، ریچاردز و خسروی . دسته دوم كه جهت درك چگونگی انتقال جامعه روستایی سنتی ایران به یك جامعه مدرن از نظریه نوسازی كمك گرفته اند .
●اصلاحات ارضی
توزیع مجدد منابع كشاورزی یك كشور را می گویند . از نظر سنتی اصلاحات زراعی یا ارضی به توزیع مجدد زمین محدود شده كه در خود گستره وسیعی شامل تغییرات در نهاده ها ، اعتبارات ، مالیات بندی و تعاونی ها دارد . اصلاحات زراعی می تواند منجر به بهره وری پایین خصوصاٌ در شكل های جمعی شود . اما اگر این اصلاحات در جهت انتقال منابع به كشاورز باشد می تواند سبب افزایش بهره وری شود . اصلاحات ارضی از نظر تاریخی نوعی برگشت به حساب می آید . تاریخ یونان و روم پر از كشمكش هایی است كه بین مالكین و روستاییان بی زمین صورت گرفته است . در قرون وسطی تقاضا برای اصلاحات ارضی ، دهقانان را به سمت شورش هدایت می كرد . نظیر انقلابهای دهقانان در انگلیس كه بوسیله جان بال و وات تایلر در ۱۳۸۱ صورت گرفت و همین طور جنگ دهقانان در آلمان در تاریخ ۱۵۲۶-۱۵۲۴.
●وضعیت روستاهای ایران قبل از اصلاحات ارضی
واحد كشاورزی در ایران ده است كه زمین های آیش و زیر كشت در اطراف آن پراكنده است . خانه های زارعین و اماكن عمومی مثل مسجد ، حمام و راهها و ... در داخل ده قرار دارند . از قدیم دهات به ۶ قسمت تقسیم می شده كه هر یك را دانگ می گفتند . این دانگها لزوماٌ با هم برابر نبودند . واحد اراضی در اغلب دهات جفت است . این جفت مقدار ارضی است كه توسط یك جفت گاو شخم زده می شود . البته این میزان هم در جاهای مختلف متفاوت است .
حق استفاده از زمین زراعی در ده را نسق می گفتند بدون این كه حق مالكیت این اراضی را داشته باشند . یكی از سنت های خوب در اغلب دهات تغییر محل زراعت در سال های مختلف بوده است تا زمین های با كیفیت متفاوت در دست مردم بچرخد . در بعضی مواقع عده ای از زارعان گروههایی را به نام بنه تشكیل می دادند . هر بنه توسط سر بنه اداره می شد كه مسئول دادن سهم هر مالك به زارع بود . گفته می شود كه بنه ها به جهت مشكلات كمبود آب تشكیل شده است . در واقع زارعان به جای تقسیم آب بین خود ، زمین های خود را یكی یكی آبیاری می كنند . مثلاٌ اگر زارعان مجبور باشند زمین خود را ۱۵ روز یكبار آبیاری كنند ۱۵ بنه تشكیل می شود .
هر روستا دارای یك كدخدا بوده است . كدخدا توسط مالك تعیین می شد . گاو بند هم كسی بود كه صاحب زمین نبود ولی دارای سرمایه نقدی و بذر و خیش و ... بود . در بین روستاییان افرادی زندگی می كردند كه بدانها خوش نشین می گفتند . این افراد كار كشاورزی نمی كردند ولی ممكن بود دارای مغازه باشند ، در معادن كار كنند . آخرین گروه پیله وران بودند كه بار خود را پشت موتو سیكلت می كردند به روستا می آوردند و در بین مردم به فروش می رساندند . البته لزوماص ساكن روستا نبودند .
●نظام های بهره برداری روستایی قبل از اصلاحات ارضی
شامل موارد متعدد و بیشماری بودند كه در اینجا به چند مورد اشاره می شود .
خرده مالكی : محدود به زارعانی با مالكیت كمتر از یك دانگ زمین می شد .عمدتاٌ كار خود با كمك اعضای خانواده خود انجام می دادند .
اجاره داری :در مناطق معتدل وجود داشت ، خصوصاٌ در شمال كشور . البته معمولاٌ قرارداد بین مالك و كشاورز توافقی بود و حالت رسمی در ایران وجود نداشت .
مزارعه:عقدی كه به موجب آن احد طرفین زمینی را به مدت معین به طرف دیگری می دهد كه آن را زراعت كند و محصول را تقسیم كند . بر اساس پنج عامل كار ، بذر ، آب ، زمین و وسیله شخم بوده است .
غارس و مالكی:عمدتاٌ در مناطق خرما خیز بوده است . مالك زمین ، آب و نهال را در اختیار زارع گذارده ، زارع از محصول نگهداری كرده تا به بار بنشیند . دو سوم نخلستان به مالك و یك سوم آن را زارع بر می دارد به علاوه یك دهم محصول تحت نام حق باغبانی به زارع داده می شود . شخص دیگری به نام خراس نیز در این بین وجود داشته كه وظیفه ارزیاب را انجام می داده است . وی مقدار محصول موجود در باغ را خراس یا برآورد می كند و سپس متعهد است كه سهم تعیین شده برای ملك را در موقع برداشت محصول به مالك بدهد.غارس در این جا فوق باغبان بوده است و وظایف باغبانی نیز در آن مستتر است .
●مراحل اصلاحات ارضی در ایران
مرحله اول۱۳۴۳-۱۳۴۱:شامل تقسیم اراضی بزرگ مالكان غایب از ده بود . تحت این قانون ، مالكیت زمین به طور دسته جمعی به زارعان به نسبت میزان نسق آن ها واگذار گردید . زارع حقی نسبت به زمین نداشت . زارعان مجبور بودند جهت اداره زمین های ده خود در تعاونی های روستایی عضو شوند . حداكثر حق مالكیت كه یك مالك می توانست داشته باشند یك ده شش دانگ بود .
مرحله دوم۱۳۴۴-۱۳۴۷:هدف حذف نظام سهم بری بدون تغییر نظام بهره برداری بود . دهاتی كه در مرحله اول مستثنی شده بودند باید یكی از راههای زیر را انتخاب می كردند .
▪ اجاره به رعایا ۳۰ساله كه در هر ۵ سال قابل تمدید بود .
▪فروش اراضی خود به رعایا
▪تقسیم به نسبت بهره مالكانه
▪ تشكیل واحد زراعی مشترك
▪ خرید حق ریشه زارعان
مرحله سوم اصلاحات ارضی۱۳۴۷-۱۳۴۹
تلاش در جهت حذف نظام ارباب رعیتی صورت گرفت . این مرحله جهت تثبیت نظام اصلاحات ارضی صورت گرفت . در این مرحله مالكان دو راه داشتند :
●فروش زمین به كشاورز
تقسیم زمین بین مالك و زارع بر اساس حق مالكیت
نظام های بهره برداری تشكیل شده در دوران اصلاحات ارضی
در دوران اصلاحات ارضی نظام های بهره برداری مختلفی همزمان با وقوع تغییرات ناشی از اصلاحات به وجود امد كه شامل موارد زیر است .
●تعاونی های تولید روستایی:
در سال ۱۳۴۹ جهت مقابله با مسایل ناشی از اصلاحات ارضی و با هدف اعمال مدیریتی واحد و تخصصی در جهت حداكثر بهره برداری از منابع آب و خاك ، انجام كارهای زیربنایی ، استفاده صحیح از نهاده ها و وسایل و ماشین آلات كشاورزی و افزایش تولید و درآمد سرانه كشاورزان روستایی و بهبود زندگی آنان ...قانون تعاونی نمودن تولید و یكپارچگی اراضی با حفظ مالكیت فردی زارع در حوزه عمل شركت های تعاونی تولید روستایی تصویب شد . این تعاونی ها علی رغم موفقیت در عرصه تولید در زمینه خرید محصول و عرضه به موقع خدمات مورد نیاز روستاییان ، هنوز نتوانسته اند جایگزین پیله وران گردند .
●سهامی زراعی
قانون و اساسنامه شركت های سهامی زراعی در سال ۱۳۴۶ تصویب شد و پی از آن تا سال ۱۳۵۷ حدود ۹۳ شركت در ۸۵۱ روستا با بیش از ۳۰۰۰۰ عضو سهامدار با هدف افزایش درامد سرانه كشاورزان و بهبود شرایط زندگی آنان از طریق ایجاد امكانات لازم برای بكارگیری ماشین آلات كشاورزی ، استفاده از روش ها و فنون نوین كشاورزی ، افزایش سطح زیر كشت ،توسعه فعالیت های غیر كشاورزی ، استفاده از نیروی انسانی نوین كشاورزی ، افزایش سطح زیر كشت ، توسعه فعالیت های غیر كشاورزی ، حداكثر استفاده از نیروی انسانی فعال موجود در روستاهای كشور و جلوگیری از خردشدن و تقسیم اراضی مزروعی تشكیل گردید . احساس و انگیزه مالكیت یكی از عوامل موثر بر تولید است و چون افراد با عضویت در شركت و واگذاری حق استفاده مطلق و دایم از اراضی خود به هیات مدیره این احساس و انگیزه را از دست می دهند ، این امر بر تقلیل میزان كارایی شركت موثر واقع می شود .
●كشت و صنعت ها
واحد های كشت و صنعت در سال ۱۳۴۷ با اهداف فنی (اجرای سیاست های یكپارچگی اراضی و كشت ، انجام عملیات زیر بنایی ، استفاده صحیح از ماشین آلات و ابزار و ادوات كشاورزی ، كاربرد روش های علمی و فنون نوین و پیشرفته كشاورزی)،اقتصادی(رشد تولیدات متنوع زراعی و دامی و فراورده های آن ها ، افزایش بازدهی عوامل تولید ، استفاده از اعتبارات و پیوند كشاورزی با صنعت در جهت توسعه صنایع تبدیلی و تكمیلی وابسته به كشاورزی)اجتماعی(مدیریت و سازماندهی علمی و تخصصی و ...)فرهنگی(ارتقا سطح دانش علمی و فنی)و اكولوژیك(حفظ منابع خاك ،آب،مراتع و جنگل ها...)تاسیس و به سرعت رو به گسترش نهاد.
●اصلاحات ارضی بعد از انقلاب اسلامی
بعد از اقلاب با توجه به فرار زمین داران بزرگ و همچنین مساله زمین های دولتی و خاندان پهلوی اقداماتی به شرح زیر صورت گرفت .
▪تشكیل شورای اسلامی:در دهم شهریور ۱۳۶۱ تصویب شد . در این قانون كدخداها ، خانه انصاف و نظایر آن كه قبل از انقلاب بوجود آمده بودند حذف شد .
▪طرح خانه همیار روستا:توسط شورا معرفی می شد و جهاد سازندگی حكم مربوطه را صادر می كرد . عمدتاٌ وظیفه اجرایی داشت و به علت عدم موفقیت شوراها و نبود كدخداها ایجاد شدند .
شورای عمران و طرح تشكیل دفتر عمران روستا:هیات ۵ نفره ای جهت همكاری مردم با بنیاد مسكن جهت اجرای طرح های هادی بوجود آمد . وظایف آن تا حدودی شبیه به همیار روستا است .
▪دهدار و دهداریها :در سال ۱۳۶۱ قانون مربوطه تصویب شد . طبق این قانون دهدار نماینده دولت در دهستان است كه جهت تامین امنیت و اجرای سیاست عمومی است .
▪هیات هفت نفره:در سال ۱۳۵۹ به منظور بهره برداری از ارضی مصادره شده ، موات و بایر پدید آمد كه شامل زمین های موات ، مصادره ای و اراضی زمین داران بزرگ اعم از دایر و بایر است . اعضای آن شامل دو نفر نماینده وزارت كشاورزی ، یك نفر نماینده وزارت كشور ، یك نفر نماینده جهادكشاورزی ، یك نفر نماینده حاكم شرع و دو نفر نماینده مردم به تایید حاكم شرع می باشد .
▪واحد تولیدی مشاع:در سال ۱۳۵۹ شكل گرفت . شامل گروه هایی ۵ تا ۱۵ نفره كه روی یك زمین كار می كردند . این زمین توسط دولت واگذار شده و كارهای عمومی نظیر شخم ، كاشت و نظایر آن به صورت مشترك انجام می شود . هر مشاع دارای سرمشاع یا سرپرست بوده كه وظیفه ارتباط با هیات های ۷ نفره را بر عهده دارد .
آئیژ عزمی
مراجع به كار رفته:
۱. ازكیا،مصطفی- جامعه شناسی توسعه و توسعه نیافتگی -انتشارات اطلاعات
۲. وثوقی،منصور-جامعه شناسی روستایی-انتشارات كیهان
۳. عبداللهی ،محمد-وضعیت نظام های بهره برداری در ایران-انتشارات وزارت كشاورزی،معاونت امور نظام بهره برداری
۴. عزمی،آئیژ-روند اصلاحات ارضی در چند كشور سوسیالیستی-مجله پارس بیولوژی شماره ۱۲و۱۳
۵. شعبانعلی ،فمی،حسین -جزوه درسی نظام های بهره برداری-دانشگاه تهران
متن نویسه...
